فصلنامه علوم حدیث
سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 48، تابستان 1387)

از نکاتی که این مقاله نمایان می سازد: 1. هر گزاره تفسیری نیاز به حجت قطعی و یا حجتی معتبر و مبتنی بر دلیلی قطعی دارد؛ 2. احادیث وجدانی (: مفید علم یا اطمینان) و احادیث معتبر عقلایی (: مفید وثوق نوعی) هم در حیثیت تعبدی و عملی، و هم در حیثیت واقعی و تفسیری آیات، حجت اند؛ 3. طیف احادیث غیر مورد وثوق، ولی مشمول توسعه تعبدی سیره عقلا در حجیت خبر، تنها در حیثیت تعبدی و عملی آیات حجت اند؛ 4. با وجود نیاز هر دو طیف اخبار (عقلایی و مشمول توسعه تعبدی) به تامین اعتبار از سوی شرع، راز این تفصیل در دامنه حجیت آنها، در سه نقطه نهفته است: الف) تعریف تفسیر و ماهیت واقعی آن، ب) وجود مسمای کشف و انکشاف واقعی در خبرهای معتبر عقلایی، ج) نبود چنین میزانی از انکشاف و دلالت در احادیث توسعه تعبدی؛ 6. در حجیت احادیث عقلایی، تفصیل بین گزاره های علمی و عملی، روا نیست؛ لیکن پیدایش وثوق به صدور و یا تحقق شرط حجیت ظهور در گزاره های مختلف، عملا تابع میزان اهمیت و خطیر بودن آنهاست؛ 7. بررسی فواید احادیث تفسیری نامعتبر؛ 8. حالات تعارض احادیث تفسیری با کتاب و سنت و قواعد حل تعارض؛ و...

علامه شعرانی از عالمانی است که با پشتوانه ای از دانش های معقول و منقول به فهم و شرح احادیث و نقد روایات پرداخته اند. او به دلیل تبحر کم نظیرش در دانش های عقلی، و با ارج نهادن به دست آوردهای آن، دسته ای از دانش های بشری را که به ضرورت عقلی به قطعیت پیوسته، یا موید دین اند و یا در گزاره های دینی به آنها اشاره یا تصریح شده، با شرایطی حجت دانسته، در فهم و نقد روایات به کار بسته است. مقاله حاضر تلاشی برای نمایاندن چگونگی این رویکرد از سوی آن دانشمند ذوفنون است.

شرح کبیر ابن میثم بحرانی از مهم ترین شروح ترتیبی نهج البلاغه است. مولفه های روش ابن میثم در شرح نهج البلاغه را می توان به دو دسته «مولفه های پیش از شرح متن» و «مولفه های در حین شرح متن» تقسیم بندی کرد. از جمله مهم ترین مولفه های پیش از شرح متن، می توان به این موارد اشاره کرد: بیان سبب ورود کلام، ذکر تاریخ صدور کلام، مشخص کردن مخاطب یا مخاطبان کلام یا نامه امام(ع)، جواب به شبهات، توجه به نسخه بدل های نهج البلاغه و دیگر منابع مربوط، آوردن مقدمه ای پیش از آغاز شرح در صورت نیاز و بیان هدف کلی کلام و محور اصلی آن. همچنین از برجسته ترین مولفه های موجود در حین شرح این موارد است: بخش بندی موضوعی متن، به کارگیری مباحث کلامی، فلسفی و منطقی، به کارگیری آموزه های عرفانی و صوفیانه، بهره گیری از شروح پیشین نهج البلاغه، استفاده از گفته های تاریخی، استفاده از اشعار عرب، بیان معاریض و اشارات موجود در کلام حضرت علی(ع) و شرح مفصل بخش های مربوط به توحید و خداشناسی.

حوادث تلخی که بر حدیث گذشت، چه آنها که بر سند و متن خدشه وارد ساخت و چه بدفهمی ها و تعصب های مذهبی که تحریف معنوی را موجب گردید، صحنه روایت و درایت حدیث را مشوش ساخت. از این رو، بسیاری از حدیث پژوهان کوشیدند تا با دستیابی به قواعد دقیق و صحیح فهم و نقد حدیث، به پالایش سنت نبوی بپردازند. این تلاش، علاوه بر آن که در کتب مستقلی که درباره حدیث به رشته تحریر درآمد، نمود پیدا کرد، در کتب دیگری همانند تفاسیر نیز آشکار گردید. بی تردید، بازیابی معیارهای نقد و فهم صحیح حدیث از میان این گونه کتب (همانند تفاسیر)، با هدف دفاع از سنت نبوی، تلاشی ضروری و در خور توجه است. بر مبنای همین ضرورت، مقاله حاضر سعی دارد تا با بررسی تفسیر المنار به استخراج مبانی و داوری های محمد عبده و رشید رضا در حوزه نقد و فهم حدیث و بررسی و تحلیل آن بپردازد.

اخلاق سیاسی و شیوه حکومت داری پیامبر اکرم(ص)، گونه ای متفاوت با آنچه سایر زمامداران در پیش گرفته اند، است.
در این نوشتار، پس از بیان مباحثی درباره اخلاق، به اخلاق مبارزاتی و سیاست خارجی پیامبر پرداخته شده و ابعاد مختلف آن کاویده شده است.

اصطلاح یوتوپیا (Utopia) معادل آرمان شهر یا به تعبیر برخی نویسندگان «خوبستان»، نخستین بار توسط تامس مور، نویسنده و فیلسوف شهیر انگلیسی، در فاصله سال های 1515 و 1516 میلادی ساخته و به کار گرفته شد و به جامعه ای اطلاق گردید که اصول و مبانی آن بر پایه نظامی عقلانی و آرمان خواهانه استوار بود. اگرچه این واژه محصول قرن شانزدهم است، اما خاستگاه زمانی اندیشه آرمان شهری و مدینه فاضله پنج قرن قبل از میلاد است. افلاطون، متفکر یونانی، در کتاب جمهور خود، اولین کسی است که این چنین جامعه ایده آلی را به تصویر کشیده است. آنچه در اثر افلاطون بیش از همه جلوه می کند، مساله عدل و عدالت محوری جامعه خیالی اوست که در راس آن، پادشاه فیلسوف قرار دارد و تقریبا در تمامی ده بخش کتاب به چشم می خورد. پس از افلاطون، اندیشمندان ملل مختلف به گونه ای گرایش به شهر آرمانی را در آثار و نوشته های خود نشان دادند و توصیفات متعددی از ویژگی های آن بیان کردند. در میان فلاسفه ایرانی، فارابی در کتاب آرای اهل مدینه فاضله، شهر خیالی روحانی خود را با تاکید بر اصول فلسفی مطرح کرد و پس از او، حکیم اشراقی، شیخ شهاب الدین سهروردی که دید فلسفی او همسو با تفکر فلسفی اشراقی افلاطون بود با خلق اصطلاح «ناکجا آباد»، تصویری از دنیای مطلوب خود به دست داد.
تفاوت آشکاری که در مدینه های فاضله و آرمان شهرهای فلاسفه مختلف وجود دارد جنبه زمینی یا روحانی آنهاست. یوتوپیای مور، با آن که صبغه ای دینی دارد، اما اصول جامعه کمونیستی بر آن حاکم است. مدینه فاضله فارابی با اتکا احکام شریعت بیشتر رنگ فلسفی دارد و کلی گویی در آن اصلی اساسی است و.... با جستجو در آثار و کلمات ائمه هدی و معصومان(ع) درمی یابیم که نوعی خاص از آرمان شهر ملموس و دینی، متکی بر آموزه های قرآنی و اسلامی در اندیشه آنان وجود دارد که همه چیز در آن کاملا روشن و زلال و بدون هیچ گونه ابهامی مشخص شده است و کاملا رنگ الهی و فرابشری دارد. به تعبیری دیگر، جامعه آرمانی اسلامی از پیوند ملک و ملکوت شکل می گیرد و خدایی سمیع، بصیر و علیم و در عین حال، رووف، رحیم و مجیب در راس آن است. این جامعه در سخنان همه معصومان دین، از جمله در ادعیه، خطب و کلمات حضرت صدیقه کبرا(س) به روشنی ترسیم شده است. در این جستار، برآنیم که این جامعه آرمانی را، به وضوح و روشنی و با ذکر تمام جزئیات و ویژگی های آن، با استناد به سخنان این بانوی بزرگ معرفی نماییم.

واژه های «زکات» و «صدقه»، در طول تاریخ، دچار تحولات کاربردی گونه گونی شده اند؛ آن سان که مفهوم لغوی، کاربرد قرآنی و روایی، اصطلاح فقهی و متفاهم عرفی آنها، با یکدیگر تفاوت یافته است. این پدیده، موجب برداشت های نااستواری از برخی روایات مربوط به آن شده که مبتنی بر پیش فرض های نادرست و بی توجهی به سیر تحولات واژگانی بوده است. این نوشتار، تلاش نموده تا با کمک قواعد فقه الحدیث و بویژه توجه به قراین و فضای صدور، کاربرد روایی این دو واژه و تمایز آن با کاربرد قرآنی، فقهی و عرفی آنها را برنماید و نتایج این بحث را در دو حوزه حدیثی و فقهی تبیین کند. از این رو، مواردی از استنادات نادرست و تعمیم و تخصیص های بی دلیل، یادآوری شده و لزوم تجدید نظر در پاره ای از جستارهای فقهی و حدیث پژوهی، خاطرنشان شده است.

فضل بن شاذان نیشابوری، بی تردید، یکی از ارجمندترین فقی هان و متکلمان صاحب فکر و نوآوری است که در دهه های پایانی سده دوم هجری متولد و حداکثر دو ماه پیش از شهادت امام عسکری، به سال 260هجری، با مرگ شهادت گونه فوت کرد. او از صحابیان چهار امام معصوم «رضا، جواد، هادی، عسکری(ع)» بوده که با استعداد و تلاش شگرف خویش، نفشی والا و سترگ در انتقال میراث شیعی داشته و به منظور تبیین و مرزبانی از آن مکتب، به تالیف 180 نگاشته توفیق یافته است. دایره المعارف تشیع که از فرآورده های عرصه فرهنگ و معارف سال های اخیر است از رهگذر این که ابن شاذان از دانشمندان آن ساحت و مکتب است، به زندگی او در حد کمتر از نصف صفحه پرداخته که سوگمندانه باید گفت که همان حجم اندک که خود نوعی گلایه را به همراه دارد دستخوش آشفتگی و ناسره نویسی شده و رهاوردی که برآیند پژوهش و تحقیق باشد، به دست نداده است. درباره موضوع نژاد، اساتید، شاگردان، نگاشته ها و زاویه ای از فراز و فرود حیات سیاسی او ره به صواب پیموده نشده است و آمیخته با کاستی هاست. در این مقاله به خلاء های آن متن پرداخته شده که امید است به غنی سازی آن متن در چاپ های بعد کمک نماید.

نویسنده در این مقاله در پی آن است که خاستگاه اسناد را در منابع اسلامی شناسایی کند و دریابد که ذکر سلسله راویان در کتب سیره و تاریخ برگرفته از چیست. به نظر نویسنده، خاستگاه اسناد و ذکر سلسله راویان در سنت اسلامی برگرفته از متون یهودی است و با ذکر دلایل و شواهدی درصدد اثبات مدعای خویش است.